स्वप्नांचाही आढावा घ्यायला हवा !

भारताचे मिसाईल मॅन तथा माजी राष्ट्रपती डॉ. अब्दुल कलाम यांचे प्रसिद्ध विधान आहे. ते म्हणाले होते,  ‘स्वप्ने ती नसतात जी आपण झोपेत बघतो. स्वप्ने ती असतात जी आपल्याला झोपू देत नाहीत.’  कलाम हे शास्त्रज्ञ होते. मात्र त्यांच्या विचारांची बैठक ही अध्यात्माचीही होती. त्यांच्या सारखा माणूस जेव्हा चिंतन करुन बोलायचा त्यावेळी त्यात विज्ञान आणि अध्यात्म याचे सुरेख मिश्रण असे. स्वप्नांविषयी त्यांनी केलेले वक्तव्य हे अशाच प्रकारे दुहेरी अर्थांचे आहे.

कलाम यांच्या वक्तव्यात स्वप्नांचा पहिला भाग हा झोपेतील कल्पनातित घडामोडींचा आहे. झोपेतील स्वप्ने काहीही असू शकतात. चमत्कारिक अथवा अविश्वसनिय. मात्र, वक्तव्याचा दुसरा भाग हा माणसाच्या व्यक्तिमत्त्व आणि त्याच्या कार्याशी संबंधित आहे. झोपेतील स्वप्नांचा तार्किक अर्थ अध्यात्माच्या पातळीवर लावला जावू शकतो. परंतु मला काय व्हायचे आहे, मी काय झालो आणि मी जे झालो त्यात समाधानी आहे का ? अशा प्रश्नांचा मागोवा जेव्हा आपण घेतो तेव्हा ती जागेपणी पाहिलेली स्वप्ने असतात. अशा स्वप्नांचा कधीतरी आढावा घेण्याची गरज प्रत्येकाला असते.

होमिओपॅथी औषधांची सेवा देताना काही रुग्ण त्यांना पडणाऱ्या स्वप्नांविषयी नेहमी बोलतात. अनेकांना चित्रविचित्र स्वप्ने पडतात. अशावेळी मानसिकस्थिरता, झोपेची नियमितता आणि आहार विहार यावर नियंत्रणासाठी गोळ्या दिल्या जातात. रुग्ण बराही होतो. स्वप्नेही थांबतात. झोपेतील स्वप्नांपासून अशी सुटका करता येते मात्र, मला काय व्हायचे होते ? मी काय झालो ? अशा प्रकारच्या स्वप्नातून  परिश्रमाशिवाय सुटका होत नाही.

मुळात माणसाला स्वप्ने पडणे ही अनाकलनीय व गूढ अनुभूती आहे. यावर जगभरात विविध प्रकारचे संशोधन सुरूच आहे. विज्ञानही त्याचे ठोस उत्तर देवू शकलेले नाही. झोपेतील स्वप्ने ही चित्तवेधी आणि रंजक असतात. त्या मागे मानवी मनातील खेळ आणि आपल्या सुप्त इच्छा, विचार याचे प्रतिबिंबही त्यात जाणवते. कधी कधी आपल्याला जे जे करणे अशक्‍य वाटते ते ते आपण झोपेतील स्वप्नांमध्ये पाहतो. त्यामुळे ती स्वप्ने प्रत्यक्षात साध्य होतील की नाही अशी शंकाही असते.

कलाम यांच्या वक्तव्यानुसार जागेपणाची स्वप्ने माणसाला कार्य करण्याची प्रेरणा, मार्गदर्शन व नवी उमेद देत असतात. मला काय व्हायचे आहे, याचा सतत मागोवा जागेपणीची स्वप्ने घ्यायला लावतात. अशी स्वप्ने छोट्या समाधानाची, कालावधीची आणि लहान मोठ्या कार्यांची असतात. दुसरीकडे काही स्वप्ने ही दीर्घकाळाच्या यशाची आणि परिश्रमांच्या कष्टांची परिसिमा गाठणारी असतात. छोटी व मोठी अशी दोन्ही स्वप्ने माणसाला आयुष्याचा आढावा घेण्यास भाग पाडतात. एका अर्थाने हे माणसाच्या परिश्रमांचे मूल्यांकनच म्हणावे. किंवा माणसच्या आयुष्याच्या कामगिरीचा आढावाच म्हणावा.

माणसाला येणाऱ्या झोपेचे दोन भाग शरिर विज्ञानात आहेत. एक हलकी (आरईएम) झोप आणि एक गाढ (नॉन आरईएम) झोप. मात्र तिसरी झोप ही जागेपणी दाखविणाऱ्या (आरईएम) स्वप्नांचीच सुद्धा आहे. स्वप्नांवर बरेच संशोधन झाले आहे. स्वप्ने आणि त्याचा अर्थ यावर मंथन झाले आहे. काहींना स्वप्ने आवडतात तर काहींना आवडत नाही. स्वप्ने हसवणारी व भीतीदायक ही असतात. वेगवेगळ्या लोकांमध्ये, वेगवेगळ्या वयात पडणारी स्वप्ने विविध प्रकारची असतात.

जागेपणी मुलांच्या पडणाऱ्या प्रत्येक स्वप्नाची, त्यांच्या भविष्याविषयीच्या कल्पनेची यादी तयार करावी. ती त्याच्या अभ्यासाच्या टेबलावर ठेवावी. त्यामुळे त्याला त्याची सतत जाणीव होत असते. स्वप्ने ही माणसाच्या प्रगतीकरिता फार महत्त्वाची असतात.

जागेपणी पाहिलेले आपले स्वप्न खरे झाले पाहिजे, असे प्रत्येकाला वाटते. मात्र त्यासाठी योग्य प्रयत्न, मेहनत गरजेची असते. अनेक पालक स्वतःची स्वप्ने मुलांवर लादतात. यामुळे फायदा कमी आणि नुकसान जास्त होते. पालकांनी मुलांना स्वप्ने बघण्यासाठी प्रोत्साहित करावे, ती लादू नयेत.

माणसाने ठराविक कालावधीनंतर आपल्या स्वप्नांचा आढावा जरुर घ्यावा. आपण काय ठरविले होते, काय साध्य केले, काय राहिले, काय सुधारायला हवे, काय सोडायला हवे याचा सारासार व विवेकी विचार यातूनच करता येतो. म्हणूनच स्वप्नांचा आढावा कधी तरी घ्या, असे मला सांगायची इच्छा होते. हा सल्ला नाही तर स्वतःला ओळखण्याची संधी आहे. ती जरुर घ्या.