बैठे काम आरोग्यास घातकच !

कोणतेही काम अथवा कार्य तंत्रज्ञानाच्या मदतीने सहज, सुलभ व सोपे होते आहे. कमी श्रम आणि कमी वेळेत जास्त उत्पादन व गुणवत्ता देणारे काम करणे शक्य होते आहे. विज्ञान व तंत्रज्ञानाने मानवी परिश्रम कमी करीत असताना अनारोग्याची अनेक कारणे वाढविली आहेत. अनारोग्य म्हणजे मानवी अवयव व इंद्रियांच्या कमी वापरातून उद्भवणारे आजार. हे आजार आता क्रॉनिकल डिसीज म्हणून सर्वसामान्य रुग्णातही दिसू लागले आहे.

मानवी जिवनशैलीत सध्या बैठे कामाची वेळ वाढली आहे. तासंतास एकाच ठिकाणी बसून किंवा एकाच कार्यालयात केवळ बसायच्या जागा बदलून कामे करताना बहुतांश जण दिसतात. बैठकीच्या ठिकाणी अती आरामदायी सुविधा, कुलर्स, एसी आणि गरजेनुसार हिटरचाही वापर आढळतो. शरिर किंवा त्वचेला आराम वाटेल अशी ही कृत्रिम व्यवस्था आता कोणत्याही वयोगटात आजारांना निमंत्रण देताना दिसते. केवळ बसून काम करण्यामुळे रक्तदाब, हृदय विकार, स्थुलता, इंद्रिय शिथीलता असे आजार वाढत असल्याचे संशोधनाअंती दिसते.

बैठे काम करणे हे कधीकधी व्यसनात परावर्तीत होते. माणसाला जसे अंमलीपदार्थ सेवन अथवा प्राशन करण्याचे व्यसन असते, सिगारेट फुंकणे अथवा तंबाखू खाण्याचे व्यसन असते, काहींना जंकफूड खाण्याचे व्यसन असते त्याचप्रमाणे बैठे काम करण्याचेही व्यसन दिसून येते. त्यामुळे व्यसनांच्या दुष्परिणामासारखेच बैठे कामाचे व्यसनच अनेकांना असते. कमी प्रमाणात शारीरिक हालचाली आणि एका जागी बसून किमान तीन तासांपेक्षा जास्त काम करणे याला बैठी जिवनशैली म्हणता येईल.

बसून काम करण्यामुळे मानवी जिवनावर अनेक घातक परिणाम दिसू लागले आहेत. त्यातील काही परिणाम हे सहजपणे डोळ्यांना दिसतात. काही दिसत नसले तरी त्याचा त्रास मात्र जाणवतो. जे डोळ्यांना दिसते त्याचे गांभीर्य लक्षात घेऊन काही उपाय करता येतात. परंतु जे दिसत नाहीत ते माणसाचे जास्त नुकसान करतात.

बैठ्या कामांचा परिणाम माणसाच्या पचनक्रीयेवर होतो. माणसाचे सुदृढ आरोग्य, शरीराची प्रमाणात वाढ आणि योग्य प्रकारे पोषण हे सर्व पचनक्रियेवर अवलंबून असते. मानवी पचनक्रिया ही आतड्यांमध्ये अन्नपचन करणाऱ्या जठराग्नीवर अवलंबून असते. शरीर स्वस्थ व सुदृढ राहण्यासाठी जठराग्नी उत्तम असणे आवश्यक असते. रोज व्यायाम, आणि पुरेशी हालचाल करणाऱ्यांचा जठराग्नी उत्तम असतो. हा अग्नी उत्तम असेल तर भूक योग्य वेळी लागते. अन्नपचन योग्य पद्धतीने होते व त्यामुळे शरीर निरोगी राहते. कोणताही व्यायाम न करणाऱ्या, केवळ बसून राहणाऱ्या  व्यक्तींचा जठराग्नी हा काही काळाने मंदावतो. त्याचा परिणाम अन्नपचनावर होतो.

शरीराची गरजेएवढी हालचाल झाली नाही तर भूक लागत नाही. भूक लागली नाही तरी आपण खात असतो. पूर्वी खालेल्या अन्नाचे जठरात पचन न होता वरून पुन्हा अन्न पडते. त्यातून त्रास होतो अजीर्णतेचा. अन्न न पचणे हे अनेक आजारांना वाढवते. पोट साफ न झाल्यास भूक लागत नाही. भूक नाही लागली तरी खाणे सुरू असते. हे चक्र थांबत नाही. अजीर्णता हा सुद्धा गंभीर असा आजार आहे.

मानवी शरीर स्नायू आणि कठीण हाडांचे बनले आहे. स्नायू लवचीक असतात. त्यामुळे सहज हालचाली होतात. खाली वाकणे, मांडी घालून बसणे, धावणे, वळणे या हालचाली स्नायूंच्या लवचिकतेमुळे होतात. लवचिकता टिकवून ठेवण्यासाठी अवयवांचा रोज सराव आवश्यक आहे. एका जागी बसून राहणाऱ्यांचा असा सराव होत नाही. त्यांच्या स्नायूंची हालचाल करण्याची क्षमता शिथील होत जाते.

सध्या आपण सकाळ पासून तर रात्री झोपेला जातान अनेक बैठी कामे करतो. जसे घरात गप्पा, जेवण, कार्यालयात जाणे, तेथे काम, गप्पा. ही कामे आपण बसूनच करतो. सतत बसून राहिल्याचा परिणाम शरीराच्या इंद्रिये व सर्व अवयवांवर होतो. तसा परिणाम त्वचेवरही दिसतो. बैठे काम करणाऱ्यांची त्वचा निस्तेज होते. त्वचेवरील ताजेपणा, टवटवीतपणा हा अन्नपचन व नंतर तयार होणाऱ्या रसधातूवर अवलंबून असतो. नुसते बसून राहिल्यास अन्नपचन व्यवस्थित होत नाही. मात्र, भरपूर परिश्रम केले किंवा व्यायाम केला. त्यानंतर घाम आला तर पुन्हा भूक लागते. अन्नपचन होते. अन्नपचन पुरेसे झाल्यास विविध रसांपासून त्वचेचे पोषण होते. रसधातू हा त्वचा टवटवीत व  प्रसन्न ठेवतो. माणसाच्या सुदृढतेची एक चाचणी त्याची त्वचा असते. त्वचा उत्तम तर आरोग्य उत्तम असते.

बैठ्या कामामुळे शरीरातील मांस धातूवर परिणाम दिसतो. मांस धातूमुळे शरीराला आकार मिळतो. नियमित व्यायाम व हालचालीमुळे शरीर उठावदार व बांधेसूद दिसते. हालचाल न केल्यास शरीर बेढब व स्थूल दिसू लागते. शरीरातील प्रत्येक धातू हा प्रमाणात असेल तर अवयव व इंद्रिय सुद्धा प्रमाणशिर ठेवतो. मांस धातू तयार झाला पण शरीराची हालचाल होऊन तो वापरला गेला नाही तर आपले अवयव अधीक मांसल व वेडेवाकडे वाढतात.  कंबर, पार्श्वभाग, मांड्या, पोट येथील मांस वाढून तेथील अवयव बोजड, जाड दिसू लागतात. मांड्या एकमेकांना घासल्या जातात. बसताना आणि उठताना त्रास होतो. आधार घ्यावा लागतो. रोज हालचाल करण्याची सवयच नसेल तर काही हालचालींना कष्ट पडतात.

मांस धातूप्रमाणेच शरीरातील मेदधातूवरही या बैठ्या शैलीचा परिणाम होतो. शरीराची पुरेशी हालचाल न झाल्यास मेदधातू वाढतो. मेद धातू जास्त वाढल्यास स्नायू सैल होतात. ढुंगण, पोट आणि छातीच्या ठिकाणी मांसल थर तयार होतात. तेथील त्वचा लटकू लागते.

हे स्रव परिणाम लगेच दिसत नाहीत. दोन-चार वर्षांनंतर दिसतात. संपूर्ण शरीरात मेद वाढल्यास संपूर्ण शरीराचे स्नायू सैल होतात. सध्या लहान मुलांमध्ये या आजाराची लक्षणे दिसू लागली आहेत. सतत बसून काम केल्यामुळे सांधे दुखी वाढते. कंबर, पाठ, गुडघे या सांध्यांना रोज हालचालींची सवय नसल्यास हळूहळू त्यांच्या हालचाली मंदावतात. किंवा हालचाली करताना वेदना होतात. खाली बसता येत नाही, वाकता येत नाही. पाठ दुखते. अशा तक्रारी आता तरुणही करायला लागले आहेत.

नियमित हालचाली वा व्यायाम न केल्यामुळे लहान सहान कष्ट सहन करण्याची, मानसिक ताणतणाव सहन करण्याची क्षमता नष्ट होते. यातूनच मानसिक विकार वाढतात. त्याचा व्यक्तिसह संपूर्ण कुटुंबावर परिणाम होतो. कुटुंबाचे मानसिक स्वास्थ्य बिघडते. कामजीवन हा मानवाचा आयुष्य रंगित करण्याचा भाग आहे. बैठे काम करणाऱ्यांच्या कामजीवनावरही परिणाम झालेला दिसतो.

बैठ्या जीवनशैलीमुळे प्रमेह, रक्तदाब. काही वेळ हृदयरोग, निद्रानाश, स्थूलता हे विकार बळावतात. ते शरीराला आतून पोखरून काढतात. हे आजार बरे करण्यासाठी डॉक्टरांसह रुग्णांना मेहनत घ्यावी लागते. दुर्लक्षामुळे हे आजार शरीरात बळावले की, त्यातून लवकर उठणे कठीण जाते. म्हणूनच आपला दिनक्रम किंवा दिवसभरातील कामे सर्वांगाला व्यायाम कसा देतील असे नियोजन करावे. बैठे कामातून आपल्या शरीरावर परिणाम होतो आहे का,  ते दूर करणे शक्य आहे का, याचे दूरगामी परिणाम काय आहेत; याचा प्रत्येक माणसाने, महिलेने विचार करणे आवश्यक आहे.

बैठ्या जिवनशैलीवर मात करण्यासाठी प्रत्येकाने व्यायामाचे काही प्रकार अंगीकारावेत. जसे प्रथम चालण्याचा सराव करावा. सुरुवातीला 15 ते 20 मिनिटे चालावे. आठ दिवसांनंतर अर्धा तास, दिवसातून 1 वेळ चालावे. अशा पद्धतीने स्वत:च्या वयानुसार व शारीरिक क्षमतांनुसार योग्य प्रमाणात चालण्याचा व्यायाम करावा. इतर व्यायाम तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनानुसार करावे. जमिनीवरचे व्यायाम प्रकार, यंत्रसामग्रीच्या साहाय्याने व्यायामशाळांमध्ये करावयाचे व्यायाम, घरच्या घरी करण्याचे सूर्यनमस्कार, योगासने, पोहणे, विविध नृत्यप्रकार, सायकल चालवणे, ट्रेकिंग करणे अशा प्रकारांचा समावेश होतो. घरातल्या घरात काम करणे, स्वत:च्या इमारतीचे जिने चढणे अशा हालचालींना व्यायाम म्हणता येत नाही.

सध्याची आपली जीवनशैली ही स्वकेंद्रित आहे. मी आणि माझे कुटुंबीय यांचे सुख यापुरतीच ती आहे. या पलीकडे जाऊन आपली वैचारिक कामांची वेळ संपल्यानंतर काही सामाजिक कामांमध्ये स्वत:ला गुंतवून घेतले, तर त्या निमित्ताने वेळ काढणे, हालचाल करणे या गोष्टी सुरू होतात. शारीरिक आणि मानसिक कामांमध्येही बदल होतात आणि आपली जीवनशैली बदलते.